สมุนไพรไทย เพื่อสุขภาพ ในปัจจุบันมีอะไรบ้าง สมุนไพรพื้นบ้านใกล้ตัว ต่างๆ การใช้ประโยชน์เพื่อการรักษาโรค มีกีี่ประเภท เป็นอย่างไร ลักษณะของพืช สรรพคุณและโทษ สำหรับคนรักสุขภาพ
ความหมายของสมุนไพร
ตามพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2525 ให้ความหมายของคำว่า สมุนไพร หมายถึง พืชที่นำมาใช้ประโยชน์ป็นยา ยาที่ได้จากพืช สัตว์ หรือ แร่ธาตุ โดยมีการผสม ปรุง หรือ แปรสภาพ เช่น ถูกหั่นให้เป็นชิ้นเล็กๆ บดเป็นผง อัดเแน่นป็นแท่ง โดยทั่วไปหากกล่าวถึงสมุนไพร คนทั่วไปมักนึกถึง พืชที่สามารถนำมาทำเป็นยา เท่านั้น แต่จริงๆ แล้ว หมายรวมถึง สัตว์ หรือ แร่ธาตุจากธรรมชาติด้วย
ยาสมุนไพร หมายถึง ยาที่ได้จากพฤกษาชาติ สัตว์ หรือ แร่ธาตุ ซึ่งมิได้ผสมปรุงหรือแปรสภาพ เช่น ส่วนต่างๆของพืช ราก ลำต้น ใบ ดอก หรือ ผล ซึ่งไม่ได้ผ่านกระบวนการแปรรูปใดๆ แต่สำหรับในทางการค้านั้น มักจะแปรรูปสมุนไพรให้อยู่ในรูปแบบต่างๆเพื่อความสะดวกในการจำหน่าย เช่น ทำให้เล็กลง บดเป็นผง หรือ อัดเป็นแท่ง
ประโยชน์ของสมุนไพร
สำหรับประโยชน์ของสมุนไพร มีหลากหลายแต่วัตถุประสงค์หลัก คือ การรักษาโรค ทำให้มนุษย์หายจากการเจ็บป่วย ซึ่งเราสามารถสรุปประโยชน์ ได้ดังนี้
- สามารถใช้เป็นวัตถุดิบหลักในการผลิตยา
- สามารถเป็นวัตถุดิบที่ใช้เป็นสารตั้งต้นในการสังเคราะห์ตัวยา เช่น น้ำมันพืช สามารถนำมาทำเป็นวัตถุดิบสารตั้งต้นในการผลิตบีตาซิโตสเตียรอล ( beta sitosterol ) ซึ่งจะนำมาผลิตยาสเตียรอยด์ได้ เป็นต้น
- สามารถเป็นตัวอย่างของการศึกษาสารเคมีที่มีคุณสมบัติเหมือนตัวยาในสมุนไพร
- สามารถเป็นผลิตภัณฑ์ สำหรับดูแลสุขภาพ เช่น โสม นมผึ้ง เกสรผึ้ง เป็นต้น
ประเภทของสมุนไพร
การนำเอาทรัพยากรทางธรรมชาติมาใช้ประโยชน์ด้านการรักษาโรค มีหลากหลาย ซึ่งการแบ่งประเภทของสมุนไพรไทย นั้นสามารถแบ่งได้หลายแบบ เริ่มตั้งแต่ แบ่งตามสรรพคุณในการรักษาโรค แบ่งตางลักษณะของพืช หรือ แบ่งตามที่มาของสมุนไพร ซึ่งเราสามารถแบ่ง ได้ 3 ลักษณะ คือ พืช สัตว์ และ แร่ธาตุ ที่นำมาใช้รักษาโรคได้ โดยรายละเอียด มีดังนี้
พืชสมุนไพร คือ พืชที่มีประโยชน์ในการบำรุงร่างกายและการรักษาโรค ซึ่งมีมากที่สุดในประเภทของสมุนไพร และ สามารถแบ่งได้อีกมากมาย มีดังนี้
สัตว์สมุนไพร คือ ส่วนประกอบของสัตว์ที่ใช้ประโยชน์ในการบำรุงร่างกายและการรักษาโรค ซึ่งมีความเชื่อต่างๆมากมายที่เกี่ยวข้องกับสัตว์ที่คนนำมาใช้ประโยชน์ สัตว์บก สัตว์น้ำ สัตว์อากาศ และ สัตว์ครึ่งบกครึ่งน้ำ โดย สัตว์สมุนไพร มีดังนี้
 กระเพาะปลา |
 ไขมันทรานส์ |
 รังนกนางแอ่น |
 น้ำผึ้ง |
 หูฉลาม |
 ตุ๊กแก |
 ดีงูเห่า |
 เปลือกไข่ไก่ |
 รกคน |
แร่ธาตุสมุนไพร คือ แร่ธาตุ ทรัพยากรที่ได้จากธรรมาชาติ ด้านธรณีวิทยา ซึ่งนำมาใช้ประโยชน์ด้านการบำรุงร่างกายและการรักษาโรค ซึ่ง แร่ธาตุสมุนไพร มีดังนี้
บทบาทของสมุนไพรด้านเศรษฐกิจ
บทบาทที่สำคัญที่มีต่อเศรษฐกิจของสมุนไพร นั้นในแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ กระทรวงสาธารณสุข ได้มีโครงการสมุนไพรกับสาธารณสุขมูลฐาน ซึ่งได้สนับสนุนให้มีการใช้สมุนไพรเพื่อการนำมาบำบัดโรค ในสถานบริการสาธารณสุขของรัฐมากขึ้น รวมถึงมีการส่งเสริมให้ปลูกพืชที่นำเอามาเป็นส่วนผสมของตำรับยา รวมถึงพืชที่สามารถนำมาทำเป็นยาได้ สิ่งนี้จะช่วยให้ประเทศสามารถประหยัดเงินในการนำเข้ายาจากต่างประเทศและสร้างอาชีพให้กับชุมชน
นอกจากนั้น มีการส่งเสริมให้มีการศึกษาค้นคว้าเพื่อพัฒนายาจากสมุนไพร และ นำมาพัฒนาให้อยู่ในรูปแบบที่สะดวกต่อการบริโภค เช่น แคปซูล ยาเม็ด ครีม ขี้ผึ้ง เป็นต้น รัฐบาลได้สนับสนุนให้มีการวิจัยพืชต่างๆ ที่มีการสกัดสารสำคัญที่มีคุณสมบัติทางเคมี เพื่อใช้ในการรักษาโรค รวมถึงส่งเสริมให้ศึกษาถึงความเป็นพิษและผลข้างเคียงจากการใช้พืชต่างๆในการรักษาดรค เพื่อความเหมาะสมในการใช้ประโยชน์
รูปแบบของสมุนไพร
การนำเอาสิ่งต่างๆจากธรรมาชาติ ไม่ว่าจะเป็น พืช สัตว์ หรือ แร่ธาตุ เพื่อนำมาเป็นสมุนไพรในการรักษาโรค เราสามารถจำแนกรูปแบบของสมุนไพร ดังนี้
- รูปแบบของเหลว เป็นการนำเอาพืชมาต้มกับน้ำ หรือ คั้นเอาน้ำจากพืช หรือนำเอามาดองกับสุรา เป็นยาดอง
- รูปแบบของแข็ง เป็นลักษณะของยาลูกกลอน คือ การนำเอาส่วนต่างของพืชไปตากแห้ง และนำมาบดเป้นผล และ นำมาผสมกัยน้ำผึ้งและปั้นเป็นก้อนกลมๆ เพื่อให้กินง่าย
- รูปแบบกึ่งแข็งกึ่งเหลว เป็นลักษณะของยกที่ใช้พอก โดยนำส่วนต่างๆของพืชมาบดหรือตำให้แหลก และนำมาพอกรักษาโรค
- รูปแบบอื่นๆ เช่น การนำมารมควัน เพื่อใช้ในการสูดดมกลิ่น เพื่อรักษาแผล หรือ โรคเดี่ยวกับระบบทางเดินหายใจ
การนำ สมุนไพรไทย มาใช้ประโยชน์สำหรับรักษาโรค ด้วยการปรุงเพื่อรับประทาน ทา หรือประคบ นั้น แพทย์แผนโบราณ มีรูปแบบการปรุงยาจากสมุนไพร หลายรูปแบบ รายละเอียด ดังนี้
- การต้ม เป็นการนำเอาพืชมาต้ม นำน้ำที่ได้จากการต้มมาใช้รักษาโรค
- ยาชง เป็นการนำเอาพืชมาทำให้อยู่ในรูปแบบผง มาผสมกับน้ำร้อน เพื่อนำมาดื่มกิน
- ยาดอง เป็นการนำเอาพืชมาดอง เนื่องจากพืชบางอย่างไม่เหมาะสมต่อการทานสด การดองเป็นอีกรูปแบบหนึ่งที่ทำให้กินง่ายและได้ประโยชน์
- การปั้นเป็นยาลูกกลอน เป็นการบดเป็นผงและผสมกับน้ำผึ้ง และปั้นเป็นก้อนให้รับประทานได้ง่าย
- การคั้นน้ำ เป็นอีกรูปแบบ ที่นิยมใช้กับพืชสดๆ คั้นเอาน้ำจากผล หรือ ใบของพืชมาใช้ประโยชน์
- ยาพอก เป็นลักษณะของการรักษาภายนอก เช่น แผลสด แผลติดเชื้อ เป็นต้น
หลักการในการใช้สมุนไพร
สำหรับหลักการสำหรับการใช้สมุนไพรไทย เพื่อการบำรุงร่างกายและการรักษาโรค มีหลักการในการปฏิบัติสำหรับการใช้งาน ดังนี้
- สำหรับอาการของโรคที่ต้องรับการรักษาอย่างเร่งด่วน เช่น ไข้สูงผิดปรกติ อาการซึม อาการไม่รู้สึกตัว การปวดอย่างรุนแรง อาเจียนเป็นเลือด อาการตกเลือดจากช่องคลอด อาการท้องเดินอย่างรุนแรง ควรนำส่งแพทย์เพื่อรับการรักษา ไม่ควรรักษาด้วยตนเอง
- ห้ามใช้ในปริมาณที่มาก และ ห้ามใช้ติดต่อกันนานเกินไป เพราะ จะเกิดผลเสียมากกว่าการรักษาได้
- สำหรับโรคที่ยังไม่ทราบสาเหตุของการเกิดโรคอย่างชัดเจน ควรรับการรักษาโดยแพทย์ผู้เชี่ยวชาญ ไม่ควรรักษาด้วยตนเอง ด้วยการใช้สมุนไพร
- หากเกิดอาการแพ้ หรือร่างกายผิดปรกติ ควรหยุดการใช้ทันที
- การรักษาโรคและบำรุงร่างกาย ควรได้รับคำแนะนำการใช้งานจากผู้มีความรู้
การเก็บรักษาสมุนไพร
- ควรเก็บรักษาไว้ในพื้นที่ไม่ร้อนและไม่มีความชื้น โดยสถานที่เก็บต้องเป็นพื้นที่ที่มีอากาศถ่ายเทได้ดี
- ต้องเก็บรักษาไว้ในที่แห้ง เพื่อป้องกันเชื้อรา สถานที่จัดเก็บต้องให้แห้งจริงๆ
- ควรแยกประเภทให้ชัดเจน เพื่อป้องกันความผิดพลาดในการหยิบผิด ซึ่งหากใช้ผิดก็เป็นอันตรายกับคนป่วยได้
- ต้องตรวจคุณภาพของสมุนไพรอย่างสม่ำเสมอ เพื่อรักษาคุณภาพเพื่อจะได้รักษาอย่างมีประสิทธิภาพด้วย
คำแนะนำการใช้สมุนไพร
สำหรับการใช้สมุนไพรไทยเพื่อการรักษาโรคและบำรุงร่างกาย เป็นเสมือนดาบสองคม สามารถให้คุณและโทษได้ ซึ่งการใช้ประโยชน์ต้องใช้อย่างถูกต้อง และ ใช้ในปริมาณที่เหมาะสม จึงจะเป็นสิ่งที่ดีที่สุด
สมุนไพรแยกตามสรรพคุณ
ประเทศไทย มีสภาพภูมิประเทศและภูมิอากาศที่เหมาะสมสำหรับการเจริญเติบโตของพืช ทำให้มีพืชต่างๆจำนวนมาก หลากหลายชนิด แสดงให้เห็นถึงความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรธรรมชาติ ด้วยภูมิปัญญาของมุษย์ สัญชาติญานการเอาตัวรอด รักษาตัวเอง จึงมีการนำเอาพืชมารักษาโรคมากมาย ผ่านการลองผิดลองถูก เป็นมรดกทางวัฒนธรรมอันทรงคุณค่า เพื่อรักษาโรค ซึ่งการใช้ประโยชน์จากพืชต้องใช้อย่างระมัดระวัง และโรคบางโรคมีข้อจำกัด ต้องแน่ใจว่าเลือกใช้อย่างถูกต้อง เพราะ สมุนไพรบางอย่างมีสรรพคุณที่ซ้ำซ้อนกัน
สมุนไพรสามารถนำมาใช้ประโยชน์เพื่อการรักษา หรือ ป้องกันการเกิดโรคได้ เนื้อหาต่างๆของเราได้รวบรวม พืชใกล้ตัว ชื่อวิทยาศาสตร์ ชิ่ืเรียกอืนๆตามแต่ละท้องถิ่น ลักษณะของพืช และสรรพคุณการรักษาโรค และ โทษจากการใช้ ตลอดจนวิธีใช้
